Home > Onderhoud & Restauratie >
Onderhoudsprojecten
Onderhoud en inspectie glas-in-lood (2023)
Wat: een complete inspectie van al het glas-in-lood in de Pieterskerk Leiden
Aannemer: Woodsmontage
Oktober en november 2023
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Een gespecialiseerde glazenier van Woodsmontage heeft al het glas-in-lood in het monument geïnspecteerd en waar nodig gerestaureerd. Het was een reguliere controleronde, waarbij kleine gebreken geconstateerd en verholpen konden worden. Alle vensters zijn geïnspecteerd: van de grote vensters in de zijbeuken, hoog in het schip, in het transept, in de koorlantaarn en tot in de traptorens.
Inspectie door de Monumentenwacht (2023)
Wat: jaarlijkse inspectie door experts van de Monumentenwacht
Aannemer: Monumentenwacht Zuid-Holland
November 2023
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Ieder jaar loopt de Monumentenwacht Zuid-Holland een tweedaagse inspectieronde door de Pieterskerk Leiden en alle bijgebouwen. Ze controleren de staat van het onderhoud, rapporteren aandachtspunten en geven adviezen over vervolgstappen. Bij de Pieterskerk Leiden loopt er altijd iemand mee tijdens de tweedaagse inspectie – een unicum – om een goed beeld te krijgen van hun bevindingen.
Onderhoud vleugel (2023)
Wat: klein onderhoud aan de vleugel in het monument
Aannemer: Andriessen piano & vleugel
November 2023
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
De gespecialiseerde restaurateurs van Andriessen hebben klein onderhoud verricht aan de vleugel in de Pieterskerk Leiden. De vleugel staat in de doopkapel en wordt soms bij bijzondere activiteiten gebruikt. De herstelwerkzaamheden richtten zich vooral op de wielpoten, die aan bijwerking toe waren. Ze zien er weer uit als nieuw.
Onderhoud metselwerk en natuursteen buitengevel (2022)
Wat: onderhoud aan het metselwerk en natuursteen in de buitengevel
Aannemer: Bambam Steenhouwers
November 2022
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
In dit restauratieproject zijn een aantal plaatsen in de buitengevels van de Pieterskerk Leiden hersteld en bijgewerkt door de specialisten van Bambam Steenhouwers. Dit was nodig vanwege natuurlijke verwering. Zo is er voegwerk in de natuursteen en het metselwerk vernieuwd en zijn op enkele plaatsen nieuwe natuurstenen onderdelen ingeboet, bijvoorbeeld in het zuidportaal.
Buitenschilderwerk op hout (2022)
Wat: het schilderen van de houten luiken en deuren aan de buitenzijde
Aannemer: Van Muiden Leiden BV
November 2022
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
In november 2022 hebben de schilders van Van Muiden de rode luiken en deuren aan de buitenzijde van het monument opnieuw in de verf gezet, voornamelijk bij de westgevel. Het is belangrijk preventief onderhoud om houtrot en andere verwering te voorkomen.
Herstel zerk Susanna van Etten (2022)
Wat: het vastzetten van een onderdeel van de decoratie op de grafzerk
Aannemer: Bambam Steenhouwers
November 2022
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Een klein gedeelte van de figuratieve decoratie op de grafzerk was op een kwetsbaar gedeelte gebarsten. Dit was een broos onderdeel van de steen, dat desondanks eeuwen geleden in de steengroeve zo is geselecteerd. Om verdere schade te voorkomen is dit vakkundig vastgezet door de specialist van Bambam Steenhouwers.
Schilderen gewelven (2022)
Wat: het schilderen van de gewelven in het monument
Uitvoerder: huismeester van de Pieterskerk Leiden
September 2022
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Op een aantal plaatsen is het plafond van de gewelven bijgewerkt met witte verf. Deze plekken zijn alleen met een hoogwerker te bereiken, dus de uitvoer is van goede planning afhankelijk. Visueel is het van groot belang, de gewelven zijn een beeldbepalend onderdeel van het interieur.
Onderhoud tuinen – Boomsnoei (2022)
Wat: het snoeien van de bomen in de tuinen rondom het monument
Aannemer: Hoveniersbedrijf Betgen
Mei 2022
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
In de tuinen rondom de Pieterskerk Leiden staat een aanzienlijk aantal grote, indrukwekkende bomen. Om de tuinen en de directe omgeving beheersbaar en veilig te houden, moeten deze periodiek gesnoeid worden. Anders worden de bomen simpelweg te groot voor hun omgeving. In mei 2022 zijn zij gesnoeid door Hoveniersbedrijf Betgen.
Schilderen deuren en houten ombouw koor (2021)
Wat: schilderen van de monumentale deuren en houten ombouw van het koor
Aannemer: Van Muiden Glas- en Schilderwerken
Mei 2021
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
De monumentale houten deuren van de Pieterskerk Leiden, bij de drie hoofdingangen aan de noord-, zuid- en westkant, zijn voorzien van een nieuwe laag beschermende rode verf. Binnen het monument is de houten ombouw van het koor opnieuw geschilderd. Deze ombouw bestaat naast een oude, oorspronkelijke herenbank voornamelijk uit moderne toevoegingen. Met de nieuwe verflaag zijn ook deze onderdelen weer jarenlang beschermd.
Herstellen voegwerk zerkenvloer (2021)
Wat: herstellen van het voegwerk in de zerkenvloer
Aannemer: Bambam Steenhouwers
Februari 2021
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Na een aantal jaar ontstaan er op vaste, veelgebruikte plekken kleine beschadigingen. Om het voegwerk in de natuurstenen zerkenvloer van de Pieterskerk Leiden in uitstekende staat te houden, worden beschadigingen periodiek hersteld.
Herstel gietijzeren waxinerekken (2020)
Wat: herstellen van de gietijzeren waxinerekken
Aannemer: Smederij Van der Vegt
Juli 2020
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
De waxinerekken in de Pieterskerk Leiden zijn grote gietijzeren standaarden, van circa 3 meter hoog. Ze worden gebruikt om een intieme sfeer te creëren in het monument. Een prachtige, bijna sprookjesachtige aanblik.
De smid heeft de rekken met laswerk hersteld en een aantal vervangende voeten geleverd.
Zerkenvloer in de was zetten (2020)
Wat: beschermende laag bijenwas aanbrengen op de zerkenvloer
Aannemer: Rojan Diensten V.O.F.
Maart 2020
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Elk voorjaar wordt de natuurstenen zerkenvloer in het monument helemaal in de bijenwas gezet. Deze beschermende laag houdt een jaar oppervlakkige beschadiging tegen en beschermt de stenen tegen vloeistoffen. De bijenwas trekt in de steen, waardoor het aanbrengen van de was een langdurig effect heeft. En, de vloer glimt er ook nog mooi van.
Het schoonmaken van de hoge en lage kappen (2020)
Wat: stofvrij maken van de hoge en lage kappen
Aannemer: Hein Facility
Januari 2020
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Onder de enorme daken van de Pieterskerk Leiden zitten de hoge en lage kappen. Voor het preventief onderhoud zijn deze kappen helemaal gestofzuigd, een klus die twee maanden duurde.
De stoflaag verwijderen is nodig omdat deze de kans vergroot op schadelijke insecten. En misschien nog belangrijker: het kan ook brandgevaarlijk zijn.
Reinigen van de gildeborden, epitafen, kansels en portalen (2020)
Wat: stofvrij maken van de gildeborden, epitafen, kansels en portalen
Uitvoerder: huismeester van de Pieterskerk Leiden
Februari 2020
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
In de loop van ieder jaar verzamelt zich een laagje stof en komen er ook onvermijdelijk spinnenwebben op de vele objecten in het monument. Periodiek worden dan ook alle historische objecten preventief grondig afgestoft.
Preventieve inspectieronde voor houtworm (2020)
Wat: preventieve inspectieronde om te controleren op houtworm
Aannemer: Van Lierop BV
Januari 2020
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Begin 2020 is door Van Lierop B.V. een complete inspectieronde gemaakt van al het houtwerk onder de daken van de Pieterskerk Leiden. Dit hout is kwetsbaar voor meerdere soorten insecten. Omdat het ook cruciaal is in de draagconstructie van het monument is preventief onderhoud belangrijk.
Plaatsing digitale cilindersloten op de buitendeuren (2019)
Wat: plaatsing van digitale cilindersloten
Uitvoerder: huismeester van de Pieterskerk Leiden
Mei-juni 2019
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Veel van de sloten op de deuren van de Pieterskerk Leiden zijn voorzien van digitale cilinders. Secuur werk dat is uitgevoerd door een van de huismeesters van de Pieterskerk Leiden.
Een belangrijk voordeel van digitale cilinders is dat de toegang van iedere deur uitgelezen kan worden in de computer. Dat is voor de beveiliging van het monument van groot belang. Oh ja, het scheelt ook in hele grote sleutelbossen…
Aanbrengen wifi-punten in het monument (2019)
Wat: plaatsen van wifi-ontvangers
Leveranciers: Flowsound Audio rental & staging systems en Analyst ICT
Maart 2019
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Om de beschikbaarheid van wifi te vergroten binnen het monument zijn wifi-ontvangers geplaatst.
Er zijn in totaal vijf ontvangers geplaatst: vier in het schip van de kerk en één in het koor. De verdeling is zo gemaakt dat er een optimale signaaldekking ontstaat.
Vernieuwing ketels en regeling (2019)
Wat: vernieuwing ketels en verwarmingsregeling
Aannemer: Bosman Van Zaal en De Vos Elektro & Energie Techniek
Januari 2019
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Begin 2019 waren de oude ketels van de kantoren aan het eind van hun levensduur en moesten worden vervangen. Verder werd ook de verouderde regeling (de thermostaat) vervangen door een digitale versie. Door naast het digitaal registeren van buiten- en binnentemperaturen ook luchtvochtigheid te meten, wordt waardevolle informatie verzameld die nuttig is voor toekomstige restauraties.
Restauratie deursluitingen bij het Westportaal (2019)
Wat: vastlassen afgebroken schuifgreep en vastzetten vergrendeling
Aannemer: Smederij Van der Vegt
Januari 2019
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Het Westportaal is een van de drie hoofdingangen. Dit portaal wordt ook nu nog vaak gebruikt. De afgebroken greep op een oorspronkelijke metalen deurschuif kon weer worden vastgelast. Daarnaast werd een losgekomen pin op de deurvergrendeling van de monumentale binnendeuren weer vastgezet.
Bovendien kon hier een verbetering worden uitgevoerd door de stalen pin passend te maken bij het monumentale karakter van het portaal. Hiervoor is de pin zwart gelakt en is er een ronde knop op gezet.
Herstel aan de bliksembeveiliging (2018)
Wat: het herstellen van de aarding voor de bliksembeveiliging
Aannemer: Mulhuyzen Bliksembeveiliging BV
December 2018
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
De aarding voor de bliksembeveiliging, in de tuinen rondom het monument, moest eind 2018 worden hersteld. Door een combinatie van werkzaamheden en natuurlijke erosie ontstaan hoogteverschillen in de grond en komt de aarding na verloop van tijd soms los te staan. Om dit effect te corrigeren zijn de aardelektroden waar nodig verlengd.
Restauratie van een muuranker bij het gildebord voor de schoenmakers (2018)
Wat: het restaureren van een muuranker aan de onderzijde van het gildebord
Aannemer: Smederij Van der Vegt
December 2018
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Het lood bij een van de vier muurankers die het gildebord voor de schoenmakers ondersteunen, was door de tijd heen beschadigd geraakt. Het bord is geplaatst tegen een zuil in de viering en dateert uit 1581. Voor het herstel heeft de smid het houten gildebord eerst gestut en vervolgens het oude lood uitgehakt. Daarna werd het muuranker opnieuw gesteld met de juiste lijm en opnieuw met koud lood afgedekt.
Nieuwe ringgreep Noordportaal (2018)
Wat: reproduceren van een nieuwe ringgreep voor het Noordportaal naar oorspronkelijk model
Aannemer: Smederij Van der Vegt
November 2018
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Aan de buitenkant van het Noordportaal ontbrak een ringgreep, wat een praktisch en esthetisch gemis opleverde bij een van de historische hoofdingangen. In het najaar is de greep van het Zuidportaal gebruikt om een mal te maken voor het nieuwe exemplaar. De nieuwe greep toont het vakmanschap van de smid.
Lood- en dakbedekking (2018)
Wat: het herstellen van het loodwerk op de daken
Aannemer: Jobse Loodgieters, leidekkers en koperslagers
September 2018
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Aan het einde van de zomer van 2018 is de dakbedekking grondig gerestaureerd. De gespecialiseerde en gecertificeerde restauratie-dakdekkers van Jobse BV werden ingeschakeld om delen te vernieuwen. Tegelijkertijd zijn een aantal beschadigde leien vervangen.
Tentoonstelling doopkapel vernieuwd (2018)
Wat: aanbrengen lichtschermen expositie
Aannemer: Matrix Frame BV
Juli 2018
Sponsor: Rabobank Wensenfonds
Nieuwe matrixschermen maken de expositiepanelen van de Pilgrimhistorie ook zichtbaar tijdens de avonduren en de donkere dagen van de winter. Deze verbetering is mogelijk gemaakt dankzij een genereuze bijdrage uit het Rabobank Wensenfonds, die aan het begin van het jaar werd uitgereikt. De plaatsing is uitgevoerd door Matrix Frame BV.
Herstel van een zerk (2018)
Wat: het herstel van de monumentale zerkenvloer
Aannemer: Slotboom Steenhouwers BV
Juli 2018
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Een van de stenen in de monumentale zerkenvloer van de Pieterskerk Leiden is in de zomer van 2018 preventief hersteld door een specialist van Slotboom Steenhouwers. Dit bedrijf heeft eerder meegewerkt aan de grondige restauratie van de zerkenvloer, tijdens de grote restauratie van de Pieterskerk Leiden tussen 2001 en 2010.
Schilderwerk van het exterieur (2018)
Wat: schilderen van buitenwerk en dakkapellen
Aannemer: Boelee & Langerak Schilders
Najaar 2017 & voorjaar 2018
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
In het najaar van 2017 en het voorjaar van 2018 hebben de schilders van Boelee & Langerak Schilders uit Leiden de buitenwerken – zoals de kozijnen, deuren en dakkapellen – in de verf gezet. Hierdoor wordt het hout in de constructies nu beschermd tegen weer en wind.
Herstel monumentale hekwerken (2017 – 2018)
Wat: herstel monumentale hekwerken
Restaurator: Smederij Van der Vegt
Oktober 2017 – Januari 2018
Sponsor: Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden
De monumentale hekwerken zijn hersteld door een gecertificeerde restauratiesmid. Het gaat om de hekwerken rond de monumenten van Luzac, Boerhaave, Van der Palm en Van Kerckhoven. Fragmenten van de hekwerken die bewaard zijn gebleven werden teruggezet in de hekwerken, zodat er zoveel mogelijk oorspronkelijk materiaal is gebruikt.
Opslag in de tuin (2017-2018)
Wat: Opslag in tuin op Zuid
Aannemer: Burgy Bouwbedrijf BV
Juli-September 2017
Sponsoren: Fonds 1818, De Orde van St. Pieter, Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden
In de tuin is een nieuwe opslag gebouwd, die meerdere functies vervult.
De opslag wordt onder andere gebruikt door de tuinvrijwilligers van de Pieterskerk Leiden, die hier hun materialen zullen opslaan. Tevens kan, dankzij de opslag, het monument zelf worden ontzien wat betreft tijdelijke opslag.
Vervanging geluidssysteem (2017)
Wat: plaatsing Meyer Sound geluidssysteem
Aannemer: Audio Electronics Mattijsen BV
Maart 2017
Sponsoren: Fonds 1818, Universiteit Leiden, Prins Bernhard Cultuurfonds – Afdeling Zuid-Holland, Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden, De Orde van St. Pieter
Het oude geluidssysteem was sinds 1988 in gebruik en begon mankementen te vertonen die de activiteiten in de Pieterskerk Leiden in toenemende mate hinderden. Voor dit project is samengewerkt met Audio Electronics Mattijsen BV en het Amerikaanse topmerk Meyer Sound, die ruime ervaring hebben met het plaatsen van geluidsinstallaties in monumenten. Flowsound, de technische partner van de Pieterskerk Leiden, heeft geholpen bij de installatie van het geluidssysteem.
Plaatsing twee grafzerken (2017)
Wat: plaatsing van twee grafzerken tegen de noordmuur
Aannemer: Bambam Steenhouwers
Januari 2017
Sponsor: Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden
De twee Leidse grafzerken werden in 1935 in de kelder van de nu gesloopte Vismarkt 9-10 herontdekt. Ze zijn oorspronkelijk afkomstig uit de Pieterskerk Leiden en dateren uit circa 1100-1300. Het zijn de oudste uit de Leidse Pieterskerk overgebleven zerken; ze geven een zeldzame indruk van de kerkvloer in de oudste bouwfases. De linker zerk, met inscriptie, werd in 1592 hergebruikt om als grafzerk te dienen voor het graf van de dochter van de Leidse lakenkoper Claes Jacobsz van Berckel. De rechter zerk, met het huismerk, is vermoedelijk ook hergebruikt. De zerken zijn in bruikleen van Museum De Lakenhal.
Klokkenstoel Bonaventura (2016)
Wat: het vervaardigen van een nieuwe klokkenstoel voor de Bonaventura
Maker: Bram Siera, huismeester van de Pieterskerk Leiden
April 2016
Sponsoren: SCOL (Stichting Confessioneel Onderwijs Leiden), Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden, De Orde van St. Pieter
De Bonaventura-klok uit 1490 stond de afgelopen decennia op een houten driepoot in de Pieterskerk Leiden. Door de nieuwe klokkenstoel kan de klok weer op de oorspronkelijke manier opgehangen worden. Hoewel het een nieuwe klokkenstoel is, heeft huismeester en restauratie-timmerman Bram Siera oude technieken gebruikt voor de verbindingen in de klokkenstoel en gebruikgemaakt van speciaal geselecteerde, historische eikenhouten balken.
Restauratie Van Hagerbeer-orgel (2015-2017)
Wat: schoonmaken, intonatie en behandelen loodcorrosie
Restaurator: Verschueren Orgelbouw BV
1e fase: juli & augustus 2015
2e fase: augustus 2016, oktober & december 2016
3e fase: juni & juli 2017
Sponsoren: Prins Bernhard Cultuurfonds, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Stichting dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel, Stichting Orgelfonds Mooy, Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht, Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden en De Orde van St. Pieter
In drie fases werd de loodcorrosie bestreden, die voornamelijk werd aangetroffen in pijpwerk uit de 17e eeuw. Tevens zijn het bovenwerk en het kleine pedaal hersteld, schoongemaakt en gestemd. Verder waren de schoonmaak, het herstel van het pijpwerk en de stemming van de intonatie van het manuaal en het rugwerk aan de orde.
Schoonmaken epitaaf Thomas Erpenius (2015)
Wat: Kopergravure schoonmaken
Restaurator: Van IJken Metaalrestauratie
September 2015
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
Het oppervlak van de koperen plaat is in de loop der tijd groen uitgeslagen. Het is niet duidelijk hoe het oppervlak van het koper eruit heeft gezien bij oplevering. Mogelijk is het koper hoogglanzend geweest. Het is nu hersteld op een manier die voor een rustige, matte afwerking van het koper heeft gezorgd. Hierdoor wordt minder licht via het oppervlak weerkaatst, zodat de bijzondere gravures nu beter zichtbaar zijn.
Herstel Tuin op zuid (2014 & 2015)
Wat: het opnieuw inrichten van de Tuin op zuid
Aannemer: Bambam Steenhouwers
2014-2015
Sponsoren: Van der Mandele Stichting, Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden, De Orde van St. Pieter
Rondom de Leidse Pieterskerk ligt een stadstuin van aanzienlijke omvang. Hier stonden proveniershuizen. Deze huisjes zijn tijdens de explosie van het kruitschip (1807) zo beschadigd dat alleen de huisjes aan de oostkant te redden waren.
In het najaar van 2014 zijn tussen de beuken drie terrassen en grindpaden aangelegd. In het voorjaar van 2015 is de zuidtuin beplant. Deze stadstuin is zorgvuldig aangelegd, waarbij rekening is gehouden met waterbesparing en het aantrekken van insecten en vogels. Vrijwilligers zorgen liefdevol voor het onderhoud van de tuin.
Restauratie Goudleerbehang (2014)
Wat: het restaureren van het goudleerbehang en het perkament in de Kerkmeesterskamer
Restaurator: Restauratie Nijhoff Asser
2014
Sponsoren: Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden, Jochem Meijer, Prins Bernhard Cultuurfonds, Hendrik Muller Fonds
Het restauratie-atelier Nijhoff Asser heeft het 18e-eeuwse goudleerbehang en de perkamenten naamlijsten van de kerkmeesters gerestaureerd. Unieke onderdelen van de Kerkmeesterskamer, een historische stijlkamer die dateert uit de 17e eeuw.
In 1739 leverde Nicolaas Blankert (†1750) het goudleerbehang aan de kerkmeesters in de Pieterskerk Leiden. Het patroon werd speciaal voor de kamer op maat gemaakt. Op de perkamenten lijsten staan de namen van alle kerkmeesters vanaf 1532 tot en met 1868.
Vervanging verlichting (2013 & 2014)
Wat: het installeren van ledverlichting
November-december 2013 – 2014
Sponsoren: De Orde van St. Pieter, Stichting Vrienden van de Pieterskerk Leiden, Universiteit Leiden, Fonds 1818, Prins Bernhardfonds.
De kaarslampen in de kroonluchters en de reguliere verlichting van de pendels zijn vervangen door dimbare ledlampen. Dit levert ieder jaar een besparing op van 10.000 KWh. Dat is een energiebesparing ter grootte van drie huishoudens.
Herstel 17e-eeuwse wijnkelder (2013)
Wat: het herstellen en opnieuw inrichten van de oude wijnkelder
Aannemer: Bram Siera, huismeester van de Pieterskerk Leiden
Zomer 2013
Sponsor: De Orde van St. Pieter
In 2013 werd bij de voorbereidingen van de restauratie van het goudleerbehang in de kerkmeesterskamer de trap naar de 17e-eeuwse wijnkelder herontdekt. De trap werd blootgelegd en de wijnkelder werd na eeuwen weer opnieuw ingericht naar de originele bestemming.
Ook de titel van Kamerbewaarder is in ere hersteld.
Vervanging van muurankers (2013)
Wat: vervanging van twee roestende muurankers
Aannemers: Smid Van de Geijn & Burgy Bouwbedrijf BV
2013
Onderhoudsbudget Pieterskerk Leiden
De ijzeren (muur)ankers in het steen waren aan het roesten. Door de zouten in het regenwater en uitzetting als het vriest, gaat het ijzer roesten. Roestend ijzer zet enorm uit en drukt daarmee het steen uit elkaar.
In 2013 werden, na een inspectie van de Monumentenwacht, opnieuw twee muurankers geplaatst.
(afbeelding: bouwhistorisch bureau www.moned.nl)